“Kidim TIP abunore kede ainapeta nu aitutuor akoriok lu ocaalo kowaitin lu itegelikina lu itoloset akoru na itabari, ti ibakor eroko iduulaete itunga ka,” ngun akiro ijaunete edio’pejonon lo edolokini Ejakait Yuventino Opolot, apolon eicolong LC 1 lo Kamuda, eitela Aukot k’otem kalo Aukot ko Soroti.
Ejakait Opolot lo emedau ko TIP (Teso Initiative for Peace), kotoma ainapeta nuka TELIS (Teso Livelihoods Support Project), ngesi abala ebe epoga kwana ngesi naarai ejulakin ejautene lo akoru ke, aimono ka aipit, kotupitete ainapeta nu esipedoosi kesi akoru inyamat lu ameda, aipit na itojokaaritai ka aimono na esipedo kesi kwana amwatar atiokisio swi nu lem iduulaete kesi.
TELIS, nesi ainapeta nu epwakunit erionget loka TIP kanu aikeunia akoru, ayuarite inyamat, aitojokiar enyame k’okalia, aipit na itojokaaritai, aimono apiyai ka aingarakin akoriok akoun iwaitin lu itoloset agwelanar na imedai. Itegearitai ainapeta nu k’otemwan luko Kamuda ka Gweri k’okaru loka 2017.
Kotoma oripoota lo itolomunit TIP kiding okaru 2017 k’olap loka Osokosokoma 2020, ido kopeleikitete aikeunia akoriok 1,600; akoriok 1,571, (angor 600 ka ikiliok 971) kesi itijenaritos aimedaun naka’jokan (nepetai 98.1%); ido itunga nepetai 8,955 kesi emedautu kowaitin icie k’otemwan kangun iyarei.
Ejakait Michael Odeke, apolokiton TIP, ngesi abala ebe ekorit TIP itunga ikinyom lu emaido, ecoroko, ekirididi, ebirinyaya, akito nu emwogo, imare kejaasi icie da kanu aisigalikinia kesi alomun ko’bakor.
Eyatakit nesi ebe, esikapikisi kesi itunga kede acoasinei nu aipit akokorei kosodete aitutuor Community Poultry Agents 80 aingarakin ateker aingic k’alimor adekasinei nu akokorei kede aikis ekato kangol’itela ko Kamuda kede Gweri. Abu da bobo erionget kitegea akoranakin kesi ikee lu imukeere akokorei.
“Emameotor Teso kede iraasit yen esokooni kwa kolo ajaar epaaba apaarasia nu Imusugun nesi kisinyikokitor iso itunga aipit akokorei,” abala Michael Odeke.
Eripoota lo itolomunit TIP nesi itodunit ebe, apedosi kesi aitutuor itunga 240 araun ipiriotin lu akoru, aipit kede agwelanar, aimono, aisikapikin emedaunak kede agwelak, k’ acoasinei acie nu epol ameda.
Ainapeta ngun kere kesi epedorit TIP aitolot kede agangat na elomunit kane ejai erionget loka Caritas Switzerland. Apiyai nu edeparitos ariitai 1.4 (1.4 billion) kesi edutakitai ainapeta ngun ageun okaru lo apiyai 2017/2018; adumunos da ber isirigin arita 1.4 (1.4 billion) kanu ikaru iuni lu adau e’project iswamai.
Eyatakit Ejakait Opolot ebe akaulo na kesi adumun aitutuoro ko TIP, apotu kesi kosekut engarenok kangin’tukot naka akoriok 14 ido aponi kisikapikinai kesi kede acoa na itosomaet iboro kwape nat ebolia, aira inyamat ejok ka aipit akokorei na itojokaara.
“Isio ber 14, aponi kosekunai, konye kidumu isio acoa, apotu bobo iso da ketutuosi itunga lu ocaaloi kosi kere,” abala Opolot. Imurimuria kitei ikulukulun ke, ipegei ka inyamat eterakina ore, Opolot ngesi abala ebe ejai kwana aijulakinet na elangir noi.
“Sek amina eong akoru amusirin auni nu emudunga ido adumunenei eong ipukoi 5 toni 7. Kwana agiriai eong inyamat kiding ipukoi 10 toni 20. Ido kowai lo emaido, kwape eraya eong okokoron, idila do eong aingedenged ngol jokan netai,” abala Opolot.
Aruo Opolot ebe ejaasi akokorei konye, mam bobo eluube erai ationis ke naarai edaunitai aitutuor kesi eipone lo amukian kesi. Kobala ebe ejaasi ngesi akokorei swi nepetai 70 toni 100, ido mam kwana ngesi epodokit akiro nu asioman ka aijul eode.
“Ejulakin aberu ka ejautene, ido edeco kwana eong da osenta aitukula ecaai naarai kangin’isawa ejaasi apiyai oisawo.”
Naarai ejok akoru karai ejai ne egwelarere ikorion, TIP kotoma ainapeta ke nuka ituumoi ludidika lu imonoto itunga (CIU), nesi apedo aisikapikin akoriok keda iwaitin lu epedoriatar kesi aimono apiyai kec ka inyamat.
Kotoma oripoota lo elacunit TIP, akoriok lu ipu kesi elejanarete inyamat kec ailejaanar ido icie ka kesi amodomodoete lu omwanakuan ido kobwoi kotoma (75%), konye kwana kowai lo esipoki TELIS, mam bobo akoriok emodio naarai ibumakina ido egwelarete ikorion kec kotoma oguruupu.
Ido ekokakitos akoriok asiomenen apapulai nu iyemuto ka aipup iredion kanu adumun itiaisinei ka aiboisio nu egwelarere inyamat kec. Aingic na nesi itolosit CHRISBERT Consult Ltd Uganda.
Abala Opolot ebe ibumakina kesi atukot kec nako Aukot Multi-Purpose Co-operative Society, ido ejai kwana kesi eporoto lo apegun etiai lo iboro kec.
“Pac ilejaanari isio akokorei kiding sh10,000 toni 15,000, kwana erai sh20,000 toni 30,000,” abala Opolot.
Deogratias Okiror, epiriotit lo akoru k’otem lo Gweri, ngesi etigogongit einer ke Opolot kobala ebe, euniara ngesi aijaanakin ikalia lu edeparitos 8,000 k’otem kojai ekadakada lo akinyet na epikipik da kanu aipejonokin akoriok.
“Ti eong apedo aijaanakin akoriok 1,600 bon kojokan. Emamei eipone lo iyengunata akoriok aimony karai mam apugan iyatakini ipiriotin lu akoru otemwan,” abala Okiror.
Karaida imarunitos itunga adekasinei, aijulujuleta nu ekuse lo ikwamin, amamus na esokooni lo edolit kanu iraan, aitolomio na ikorion lu edit adoketait kede amamus na asusuaitin nu esiposi kwape ainingosia nu eroikitos kesi.
“Amamei eong amuno ebe ti apedo ajoo obaati komamei TIP,” emuriamuria Ronald Ewou, 34, lo Otidonga k’oitela lo Awoja kotem lo Gweri. Kobala ebe ekot itunga acamunun aiworonorio aurianeta naarai imisiikini nu ipu.
Abala ebe okaru 2017, aponi kiwororai kesi 14 otem lo Gweri kanu aisikapikin keda acoa na aipit akokorei.
“Kwape amisiikina eong akiro nu aipit akweny, aponi ketaraun eong lo engarenikit ocaalo ka ido akaulo na eong abongun edaun aitutuoro abu kalimok itunga ebe mam bobo adeka na ecooro erai ibore yeni ebuni aitapas kesi,” abala Ewou.
Kobala ebe emuke ngesi akokorei nepetai 5,000 ido etutuo ngesi isap swi katutubet aipit ka amukian akokorei.
“Ice ejokonokini eong akokorei tetere kesi da ejenunete ameda na aipit,” abala Ewou.
Abala ebe ipenaritai bobo kesi kowai lo akoru na itojokaaritai ka akoru idiasio lu ojokooni.
Abala ebe mam bobo aberu ke idila airimokite amusirin aimo idiasio konye erai amanakin agule kodenguni edia kodoi do apoon.
Eripooa lokingic nesi itodunit bobo aingic ebe ekeun aipisio na akokorei ido kangoli ekale epedorit ajaut ka kokorei nepetai 30, akaulo na agwelar acie kitupusi keda 17 ka ikulukulun 5, ido kegwelar, kijesun enaaba toni 8 ka iwongon bon.
Abala ebe akoriok kesi mam alelakitos aipit ikulukulun naarai edila atwakenen ka noinoi ludidika, ka ebe amamut na esokooni kilema apaarasia nu apolok ka ebe edila aicanican inyamat. Konye enaaba lo epitak lu apotu kolomasi aipit na itojokaaritai, nesi abu ikeun anyoun 47% toni 74%.
Abala Ewou ebe pac akoriei ngesi kanu ainyam ido mam inyamat aperonorete ido episi ngesi akokorei ka ikweny icie kanu akiro nuko ore, konye ne alomuna TIP, eraasi kwana kesi ikitelekarak naarai aroikisi kesi ecooro ido eyatakisi kesi aitojokar akoru ibore kwana apetorotor kesi ibakor.
Eriago lo apiyai korerai
Itodunit aingic ebe ewai lo apiyai itunga luko ocaaloi kesi kwana edumununete kiding shs140,636 ka 257,345. Apolouke ekeun 83% kuju naka 70% lusek kokau.
Ayuarite inyamat
Karaida edumunenete nepetai 99% nuka, itunga inyamat kec kowai lo akoru, 84%, kesi apedoritos ajaut ka inyamat kec amear ekaru kere apolouke ebe kotoma 14% kwa sek.
Itodunit bobo aingic ebe 56%, kesi enyamete irwanauni kangin apaaran aikeun ko 34%.
Aijul eode nesi ekeun toni 96%, naarai enyamete itunga inyamat lu inyalal ido epedoritos aijulakin eode kitupusi ka 48% pac. Ido ekeun ne kuju naka isuula lu etebeikitai kotoma 11%. Ido ayuarite inyamat nesi abu kodoka kuju anyoun ko 32% ne etolosere aingic toni 79%, ne enyabukaere eripoota lo.
Samuel Egwayu, 43, lo Okulai -Aminit-Olio kotem loko Kamuda, ngesi abala ebe kadum TIP, mam aijar ke apatana.
Abala ebe aponi kitutuorai kesi 14, idol lu apotu kotupata nu aitutuoro, mam bobo eupasi keda ibakor.
“Mam lem eong ajeni aira ikorion amusiri na opukoi konye kwana apedorit eong aitolot akoru ka kowaitin kere karaida ecai akolong,” abala Egwayu.
Abala ebe ebitakit kesi TIP acoa ko Amotot CoU, ido aponi kingitai kesi iboro lu akotosi kesi. “Apotu isio etejokaasi akorakino ikinyom lu ecoroko, imare, emaido ka ebiriganya. Teni kiterakin isio akoru, abu kapedo agiriaun ebiriganya swi ka emaido ido esokooni bon mam adolit,” abala Egwayu.
Abala ebe kowai lo aingad apiyai, emedautu kesi noi naarai lem edila itunga aituk apiyai kosodete aitosomaar akaulo na esabiiti ediopet, konye kwana kwa ejatatar atukona nu ingadio aboolai, mam kesi icanicanete aboola kec.
“Ejulakin kwana ejautene lo aijar ka, apedorit aitac apiyai nu esomero, aitanap ekale ka bobo adau eong agwelun epulota kosenta ido kwape itei ijo amatapalin da nupenu nu ebeitor eong aicukokin aiduk,” aola je.
Kobala ebe ekot akoriok alomanar ogurupun ka aitoikite aki ne ebunio erionget lo ojokotau.
Akiro nuka ekuse
Nepetai 99% luko CIU kitiirian keda 92% pac kesi ekeunitos ebe emisiikitos kesi akiro nu aijulujuleta nu ekuse, ido 98% kesi abalasi ebe etereinikinos kesi keda akamu na ewoja.
Konye iwaitin lu idilasi lu etojokaasi akoriok kesi; aitanyanyaar akoru iboro lu itegelikina kotoma (59%), aikeun eipone lo itolomet apiyai kotoma (25%) ka aitalalaar ewai lo adumunun inyamat toni (19%).
Konye aingic nesi itodunit ebe nepetai akoriok 36% kesi eroko imakakina iwaitin lu kolo ido abalai ebe ayapianara ka inonosio lu akolo ne abalatar itunga ebe akiro nu ekuse erai Lokasuban elopet ejeni mere kesi. Ido itunga lu ipu kesi mam amisiikitos akiro nu aijulujula na ikwamin.
Julius Akuru, 37, lo Obak k’oitela Aminit k’otem lo Kamuda, ngesi abala ebe edumunit ngesi akiro kane ejai ecaman LC1 ke. Ido kwape esomanan TIP akiro nu asidik aipuc atekerin, abu ngesi okokak alosite aitutuoro.
“Aponi kisisinakini isio akiro nuka akoru na itojokaaritai, akoru idiasio, aipit akweny ido akaulo kangin aponi koremokinai isio ikinyom ido abu aijulakinet kojaun,” abala Akuru.
Abala ebe kilema akiro nu akoru aponi kisisiakinai kesi apukor aimono, ne abu ngesi kopedoria aimonoikin apiyai nu esipedosi ngesi agwelun acuuman aarai nu irieete emaido lo enyami ngesi ka agwelar ecie.
“Kotoma akoru iboro kwape nat, imare, ecoroko, ebiriganya, apedo eong agwelun akiteng na akile, akaulo na eong agwelar akokorei ka nepetai 4,000. Ejai kopekwana aijulakinet na epol,” abala Akuru.
Abala ebe pac edila ngesi akoru inyamat irwanatipe, konye kwana ekoriei ngesi ekaru kere.
“Ikorion kwape emutugulu, akorie eong amusiri na opuko ido ecokicoki eong akipi apolouke mam bobo aberu egweli ngun,” abala Akuru.
Florence Akello, toto na idwe 8, kolomunite ocaalo lo Oluka, koitela Lale, kotem lo Kamuda, ngesi ikariei ebe abu TIP koyua ngesi obakor lu anganyitos icop.
“Kwape isesenia ijo emuogo ngon iganit, ipegei kwi ibolocasi, akinei ngun ka akokorei. Ebaati da lo abu eong apedo aibubukin kotupitete iboro lu abu TIP okorak isio,” abala Akello.
Eyatakit ebe ejaasi kwana ngesi keda acaosinei swi nu aipit, akoru, aimono ka apirianut na ekuse lo ikwamin kotupitete aitutuoro na adumuni ngesi korionget loka TIP.
Eturit ka noinoi emaido loka Serenut 9-11 ka emuogo loka NASSE 14, lu aponi kokorakinai ngesi.
James Odieny, apolokiton eyapesi lo akoru ko Soroti, ngesi abu kimarak TIP kwape erionget lo esipo asam ke kane ejaasi itunga luko kwap.
“Ekot iriongeta icie da aisisiaun aswam k’oipone kangol tetere itunga epetorete ibakor,” abala Odieny, kiyatakite ebe, ekot Iteso acamun aisisianakineta nuka TIP kanu kesi aiteten ikalia kec.
Kaurianet adiope najaikina Soroti, abu Apolon Girigori Mikairi Egunyu, apolon eicolong LC5 loko Soroti district, kilip itunga luko Teso acamun aijulujuleta nu elomunenete kanu airutar ibakor.
“Karai mam oni ijulakini aomowom wok, isali oni imonyi ican eiboyo,” abala Egunyu. Akoriok icie kes abalasi ebe ekot TIP adolokin kesi kanu aikeun ejautene kec.
Kanu aitidisiar ingungeta lu alupok, abu TIP kitutuorite ikapurok (Alternative Dispute Resolution teams) k’otemwan luko Omodoi ka Toroma ko Katakwi district, Kamuda ka Gweri ko Soroti district.
Imoriaritos aibungeta nu engarenok luka atekerin, kede apolok kicolongo luka LCI. Esipedoosi ainapeta nu itunga aipur ingungeta luka alupok, aipima alupok kec tetere adumunia abaluwan nuka Certificates of Customary Ownership kwape ejatatar okisila lu eyaitere alupok ko Uganda. Eraun da lo eipone ediope lo’yuaret alupok nuk’ateker, abala Odeke Michael. Esipedoo kwapekwana ber eiswamae lo itunga 201 adumun aiwadikaeta nu. Erionget loka GIZ-RELAPU nesi ingarakit TIP aitodolikin epelu lo.
Kodumak aidules acie otoma apapula!
