…… aseo kec bonik naka puraimaris kanu asekun egangitok kec lu ekilasi abolobol kanu aiboisio swi, kangun lu epudasi abolobol kwape lu obonipe kaiboisio swi.
Kwape kijenia oni kere mam nu aitikokinio apatana aisibwoun. Abu do erionget lo aseo kisingaren apedor na itunga na ijaikitai kesi kanu aisek engarenok lu ipudasi kesi ka aswam kesi na aisipedoor aitolosio na aseo.
Apodokit bobo erionget lo aseo awanyun ebe ekot aseak kosekete kaibosit na eyuwara kojai angaleu na itekoro apaarasia nu etolosere aseo.
Kanukangun akaulo na ainerakin ka ipiriotin ka Eministri lo angaleu, ka aitup ainapeta ke, abu Ekomision kitojoka, ka aitigogong amaapu na inyabukotai ido aponi kigirunai kanu aseo na 2020/2021 eraasi 16.06.2020.
Ainyabukao na amaapu karai ainapeta nu aseo, kesi aponi kisomaunai kotupitete nutupitono kowai lo aseo ka ekisil lo aseo ido esomao ngun apak na euriana.

Abu erionget lo aseo kopesik nutupitono (SOPs), kanu aitolot aswamisio swi nu aseo (Aitegear aiwadikao, aiwadikao, aisup aseeta ka apaaran na aseo) kanu aitam airiebor engeso lo angaleu lo ayangaunit adeka naka Ekorona.
Nutupitono (SOPs) kesi aponi kimorikikinai ka ainapeta acie ka aicoreta nu apesikit erionget lo angaleu kanu enyabukaete erionget lo aseo ka itunga swi kowai lo aitolot aseo kanu aitikitik ka aiputar eikopa na adeka naka Korona ne ejaasi itunga ka iboro, itolosio ainapeta nu aseo.
Ido Ipatei ka ngun lu ekilasi asekunio ka itunga icie kowai lo aitolot aseo, kesi aponi kicorakinai aitosoma iwaitin lu aiwe akiro lu mam ijaikinete itunga atukokin karai agongakin kwape nat; Iredion karai TVS, Apapulai nu iyemuto, Ilagoi, kanu kesi aineranakin ka aseak ejaasi aitolot aisupio na aseeta.
Abwaak kesi bobo aponi kicorakitete aitolot aurianeta eipone lo etojokaaritai, ido kikidioko itunga korai kwap na 200, ido korai aiboisio nu elalak opukoro kotupitete SOPs, kwape nat alainikina, ailot akanin, aitosoma amoketa nu okumes ka aitosoma esanitisa.
Erai aseo ibore yeni ematari apiyai ido itolosi Uganda akaulo na ikaru ikany. Imoriarit aitolomio esomak, aitutuorio, aremor aibosio nu ebeit aswam ka aicebokite aimaniman ido inyalakit itunga swi lu egelegela amisiarit ka apiisikite, ido toma amisiarite kec nesi ejok kodoco kanu aseo na itekooro aitolosio.

Ejai bobo agwelio ka adupanakino na acuuma ka isomasia icie kanu apedor iboro swi, kanu aswam aswamisinei nu elangir ka alekun akiro nu aseo katipet.
Aswam swi na elangir na itolosi Ekomisio, nesi epodorio amisiikin karai teni kecamu itunganan ebe itemonokini erionget lo aseo, aseo, itolosi, imanimani aseo naka e president, na airabet, kana apuganasia nu okwap (Edistrkt, Emunicipaliti ka etem) apaarasia nu egelegela konye kiding na apaarasia 30.
Konye na etiono kakere nesi aidar ka aimanimam aiboisit na tesek na epurioto akiro nuka aseo. Erai aseo ibore yeni epol abolobol apolouke ebe abwaak ka egangitok kec kesi euniaros aitam nu epedorete kanu amodiaun agangat karai aseak tetere itelekaarete aseo.
Mam erai epelu lo epatana awanyun ebe abwaak lu eraasi ilukumin lu ebwoete kanu asekunio aiboisio ilukumin ebe epote airic ikisila lu aseo kodoco.
Atuumo na eipaperone na itunga kalu iyemuto ka aisisianakin itunga kodoco ka agangat kane ejaasi atukona acie, lu iyemuto, ipolisin, ipatei abwaak egangitok, esupak aseeta abwaak, igurupun lu eteok aseo, kesi apotu kisipedoosi Uganda aitolot aseo na enapaara.
ASEO NA OKARU 2021 KA APOL NA AIPUGAIKINA BONIK KO UGANDA
Erionget lo aseo nesi abu kitegea iprojektan, ainapeta ka nu tupitono swi, kopeleikitere aitojok eyaitone lo aseo ka awanyun ebe itekooro kingaren nako Uganda kanu apugan na itunga bonik.
Kanu aisiketikin abeit ka adolit kotoma aseo na atubor, abu erionget lo aseo konyarau nepetai eteok aseo 2,817 ido 2,540 kesi araasi iurian luko Uganda ido 277, kesi aponitos akwapin nuko kinga, airere aswamisioswi kwapo apesikitor erionget lo aseo.
Emoriaritos lu itunga, atukono, ipatei ka aibungeta acie, iriongeta icie lu ibumakina kalu iyemuto. Ne esiteteunere eitaabo lo aseo, abu erionget lo aseo, kitojok aitosoma acuuma na kwana (Modern Biometric Technology) kanu aitojok aiwadikao na aseak.
Akiro nu eitaabo lo aseo, nesi aponi koutokinai olago lo erionget lo aseo (www. ec.or.ug), apaarasia nu apesikitere eitaabo, kanu aitatapan itunga aireror ikiroria kec noinoi ngun lu akodakina olago.
Aponi bobo kipopounai aisiraret na osimu (SMS) osimun aseak tetere epatanikit kesi ajenun kodoco akiro nu aibosio nu esekiata kesi osimun lu akan.
Abu EC kisipedo aidelelu na aswam kec kanoinoi kepedosi aijaikin ekope lo eitaabo lo aseo kangon lo olago ne ejaasi lu ekilasi asekunio kwape presidents kojaasi aputosia da kitoritos ne ejaasi esupak aseeta kec.
Kanu kesi awanyun ebe itunga lu iwadikauna bon ecamakino aitolot aisek ido aiboisio kangun bon ne iwadikauna kesi kwape aseak. Ekot bobo amisiikin kodoco ebe abu bobo erionget lo aseo, nasodit cut, eitaabo lo aseo lo ajaasi aputosia nu ekala aitosoma apaaran na asekere.
Aitosomao na eitaabo lo ajai ekala, nesi abu kikeun eipone lo ajaar eitaabo lo aseo ido abu kisipedo aijenio na aseak apaaran na aseere. Mere ngun bon kanu alemar adiakanareta, ayuara, ka adolit ka aitojokaario kanu atodol akiro nu aseo, abu erionget lo aseo kitojok aimorikikin etatai lo olago aswamisio ke ka ainapeta.
Ido kanu kangun, abu Ekomision kogwel acuuman nu icikio ibokor (BVV), kanu aijen aseak lu apotu koloto aiboisio nu etolosere aseo apaaran na aseo.
Acuuman nuka (BVV), kesi aponi koterakinai aiboisio kere 34,684 nu etolosere aseo ko Uganda.
Ainapeta nuka BVV kesi asalakisi kwape ewai ediopet lu itojoket, aitolot ka apedor akiro nuka aseo ko Uganda, kowai lo ajenun asean kodoco.
Abu BVVs, kisipedo Ekomision awanyun ebe itunga lu iwadikauna ka aisek kesi ecamakitai aisek apaaran na aseo ido ebe itunga ngun kesi mam esekete adepar irwanatipe kotoma aseo na itolosio apaaran ngin.
Kanu kangun abu BVV, kingarak kowai lo aikeun ajenunio na aseak ido airiebor ngun da lu obebera lu iilonokinos aseo komameete ikiroria koitaabo.
Abu do erionget lo aseo kopesik ewai lo adumunun akiro nu aseo kojena kwape Electronic Results Transmission and Dissemination System (ERTDS), alaro na aboliaso ko Kyambogo Universiti, kanu aisipedoor abeitonut ka aijaun ka atukokin akiro nu aseo kotaunin, odistriktan ka alimor akiro nu awasia nu aseo naka Presidents kotoma apak na isawan 48, kedaun aseo.
Abu bobo erionget lo aseo koyau iwayai lu elago ne atukere abootin kanu akodakina akomputan kanu aisipedoor lu esupete aseeta kanu abwaak kec, emanimanak aseo kalu iyemuto kere asesen akiro nuka aseo nu alomete aiboisio kere nuko Uganda toni aiboisio nu esikitere.
Ido teni abu erionget lo aseo kopedo alimor akiro nu aseo nu awasia eroko isawan 48 etuboro.
Aingitanar koosi na duc kede engarenok wok luko Uganda, iriongeta, ipolisin, ipatei ka abwaak kalu iyemuto, nesi abu kingarak isio adukun aiboisit na enapakina kanu aitolot aseo.
Abu erionget lo aseo kisomaata kodoco ka lu iyemuto, ido apotu kingarakisi kanu aitijeninikin itunga eipone lo ajaatatar ainapeta nu aseo.
Ineresinei lu etolosio kotogoi lu iyemuto ka abongonokinata kesi apotu kileputu akiro nu ebecokina ne ajaasi aseak kalu abwoitos ido apotu kisipedoosi itunga ajaikinaainyabuka akiro nu aseo ido abu kijaiki kesi eraunos ipadic lu aseo ido abu kikeu eipone lo aomom naka itunga ka aibumakina akiro nuka aseo.
Abu erionget lo aseo kijaik abaluan ne ejaasi iriongeta swi, kanu aitolot aiwe akiro ka aisisianakin itunga nu ikamunitos apedorosio kec, aswam kec eroko, itolosio ka edaun aseo.
Apolok idiinin kesi apotu kijaikisi agangat kowai lo aitolot aseo. Aingarenikit na atukot nakalu ediini kojena kwape Inter[1]Religious Council of Uganda (IRCU), nesi ajai ilubuluba kanu aicor Ekomision ka itunga icie kanu angingaun ainapakina ka apuconor ido apotu bobo kojaikinos aitolot einer kane ebwangunor amamut aiyalama kane ejaasi itunga.
Ido esalit Erionget lo aseo elakara kanu agangat na ti kwana kangin. Angetakinet Aitapoet na erionget lo aseo “Ebe kanu araut erionget lo erai awanyunet ka akidingot na itolosere aseo na itekooro kodoco’ Isumunit isio asalakin kimunokina kanu aikeun ainapeta koosi kowaitin kere.
Ibuni isio kodoco ainyabukoor nu itodoliki kotenan kanu itotolikitos aseo na pac aimoriarite na atubor, aitolot aingic, aingitanar itunga ka akopun iwaitin lu ejokuka kane ejaasi ikodeta icie lu eyaitos nu aseo kanu aitolomun aijulanakineta kanu aitojokaar aikeun na aseo wok.
Na awasia, aseo na itolositai kodoco erai na elomunit amaani nu itunga kere; Ecamunit Erionget lo aseo; ido isialamikit yesi kanu agangat kanu aitolot aseo. Agangat kus nesi abu kisipedo isio aitemonokin, aitolot ka angetakin aseo kotoma apak na atubokitai.
Keyatakisi aswam nepepe kanu aitogogong nu ipedo ooni aisomaun ido adukutu ka aitojokaar ainapeta nuka aseo kanu akwap ka aise na ekukup.
Kanu Kalokasuban ka Akwap ka
Justice Byabakama Mugenyi Simon Ecaman lo E.C