Ebala ebaibuli ebe, “Uuh atwanare, aibo ber ejai ekon etidot”?
Eraasi 8 olapa Otibar, 2022, osawan nepetai iyarei lu atibong, abu kadum iyemuto kosimu kotoma sms kolomunite kama ejai epaupa ka lope ti, arotan iyemuto kotoma oredio lo BBC ko Bush house London kobala ebe, “Agayamikin etiido lo London kwap.”
Erai ngon epone lo elimorere atwanare akabaka arai bo Ikwiin na akwap nako Bulaya. Ikwiin ngesi ebakasi imurok ebe abu ejotoor toni atwanare kainapakina.
Kabu adum etasuro, kasodi aiitor akiro nu eposik, nu abu amojong na angosibib, Ikwiin Elizabeth Alexandra Mary, naiyareit, kiswama kotoma akabakaanut ke na ikaru 70.
Aticepak atur na cici mam epedori ajenun akiro kere nu iswamat ikwiin mere k`kwap keere konye bober kanepekane ko Teso da naarai mam epedoritos adumun akiro ngun apaarasia nu apolounatar.
Akoto eong aibwo kasodi alimun ebe, arai ikwiin, amojong Elisabeeti Naiyareit amojong “Atesot” obe, na da ebusakinit aida kotupitete einono ka ipiten lu Iteso kanu ta;
Ijeni oni kere ebe, apotu imusugun, kacut, luko Bulaya, kipugaata akwap wok nako Uganda akaulo na amaria ka atiakatiak Afrika kotoma airiamun na apolon noi, na abu kojaikin Berlin- Germani okaru 1884.
Akaulo kangin, Uganda nesi do abu koraun akwap na mam Bulaya bon “epugat” konye arai akwap na akoto Bulaaya ayuaarit noi kotupitete ekuse lo ikwamin kede abarit na akwap wok kede iboro lu ipuu kede da alupok nu ajokak.Ibore yen nesi aponere komaikinere The Pearl of Africa okaru 1908, kwa abalar Ejakait Winston Churchill, ediope kotoma okirigin luko Bulaya.
Iboro lu ipu lu nati kwana ebiroros icie da kwape nat; agaali na apuru na abwounenei agear ko Kachumbaala, Okunguro (Bukedea), Kumi, Mukura, Amukaru – Arapai nako Soroti, ape kitoni Acuna.
Kesi ayaunete adukio na esomero loko Teso College Aloet – West Wing, aiduk Owen falls dam, ayaun akoru na epaaba Teso ko karu loka 1905, ka iboro lu eposik icie da, lu ti apedo eong amarimar kane, eraasi aanyununeta kotoma oboro lu abu apugan ke Ikwiin kopedo aswam kane ko Teso kotoma okaru 50 kec lu aipuga Uganda.
Kokaru 1945, abu apugan nako Bulaaya, koyaite Ekabaka George Loikanyetkape, koduk adekis napolon nako Soroti kede aomisiot naka aitwasam adekis ngin aimukea ikearin ke luka Kings African Riffles (K.A.R) lu da atukutosi kesi lu ipu kane k`oteso, Lango ka Acholi ojaasi aitutuoro kane ko garrison kec lo ajai ne kwana erai Teso College Aloet West Wing, eroko itarauna esomero lo etatai.
Alupok ngun, ne kwane adukokin Soroti Unibasite, kesi etutuonorere ajiok ngun kanu alosit aitiji ajore nako Girimani ko Tanganyika kede aiboisio acie da nuko Nyakoi.
Kidiku do ejie ngon kede atiokusio acie nu apotu kotakanikisi isap luko Teso lu araasi ajiok luko K.A.R, apotu isap komumuoros komengerikinete lu apolok kec kosodete aigir ejie.
Kedolokisi akiro ngun Ekabaka, lo Bulaya, abu kicorak abwoikiniton ke ko Uganda aparasia ngun, Ejakait Andrew Cohen, amoun epone lo isinapikinere ajiok lu kwa asisioor ejie lo akwap keere lo iyareit aparasia ngun.
Kwa ajaar Andrew Cohen Uganda apak ewoja noi, abu koseu engarenon loko Teso lo ayongong noi aparasia ngun, Ejakait lo angosibib Papa Eria Paulo Engulu (M.B.E) lo da erai Papaaka lo Omodoi – Obilai Soroti distrikt kotupitete aswam ke ka eidicane kede imusugun lu sek kede Ejakait Kakungulu, kanu alosit aisinapikin isap lu ajore ke ikwiin lu alemunitai ko Teso, Acholi ka Lango da.
Arai Eria Paulo Engulu, lo auritai 1888, Ejakait lope ti kane ko Teso, okooke Oparo, awoon ajosi eti, lo da aponi kikangasai kinomi alari aiyar ewoete ajosi kotoma olaagano kiding Gweri nepepe kede Asuret.
Abu Engulu koraun ejakait, atubon lo apolon lo sodit lo ekooti lo Teso akaulo imusugun anyoun, korai da egirigiran loka Teso district administration kaimoriarit araun lo apolon ebood lo ekamunitos alupok nuko Iteso keere kwa ajaatar.
Kiriamunos Papa Eria Paulo Engulu kede isap, kepupoki angurian kec na abu koyau amengeraanut kede aigir aitiji ajore nako Girimani, kwa araar apolon lo acobe noi, abu kojenu ebe, iboro iuni bon kesi ainakitos isap amamus aiyalama.
Nasodit, akotosi isap akec angor, naiyareit, akotosi isap ainyam akiring, kosodi naiuniet, akotosi isap abongunun ore.
Abu do ngesi kicorak ayaitok ajore ke Ekabaka (K.A.R) na iwongonet acamakin ajiok alosit ejie kosapaalin lu egelegela tetere ecamakini apak icie kakesi abongun ore aanyun akec angor.
Okaru ngun, edila duc aanyunun agaali na apuru inyakuni ajiok icie ore kitoni Amukaru – Aloet, kopote kelosete kakeje ekokoro ediopet kitoni ogarison kec kidaritos akec angor kesi ko kaabi (Ne kwane erai Camp Swahili) ko Soroti.
Ekutaki ajion lope tii Levi Opio loda arai lo adoketait naka Regiment Surgent Major (R.C.M) aluut na da apupo paka obuga Solot, kodipo do akwap kede angor ikearin idiaete alosit “airiamar” kede ikiliok kec, kibwokitos akiring na ewonit, abalang ka inyamat lu Iteso icie da “koduo bodo akwap”. Na ebongora agaali ainyakar ajiok, ebongori ibwokit imongin lu tiek noi kanu ainyam kangina ejiosi kodaunos ngun da.
